ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต หิ ปุพฺพภาเค ภควตา ภาสิตํ ปเรสํ สุณนฺตานมฺปิ ตปุสฺสภลฺลิกานํ สรณทานํ วิย วาสนาภาคิยเมว ชาตํ, น เสกฺขภาคิยํ, น นิพฺเพธภาคิยํฯ เอสา หิ ธมฺมตาติฯ

ตตฺถ โย พฺราหฺมโณติ โย พาหิตปาปธมฺมตาย พฺราหฺมโณ, น ทิฏฺฐมงฺคลิกตาย หุํหุงฺการกสาวาทิปาปธมฺมยุตฺโต หุตฺวา เกวลํ ชาติมตฺตเกน พฺรหฺมญฺญํ ปฏิชานาติฯ โส พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธมฺมตฺตา หุํหุงฺการปฺปหาเนน นิหุํหุงฺโก, ราคาทิกสาวาภาเวน นิกฺกสาโว, ภาวนานุโยคยุตฺตจิตฺตตาย ยตตฺโต, สีลสํยเมน วา สํยตจิตฺตตาย ยตตฺโต, จตุมคฺคญาณสงฺขาเตหิ เวเทหิ อนฺตํ สงฺขารปริโยสานํ นิพฺพานํ, เวทานํ วา อนฺตํ คตตฺตา เวทนฺตคูฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา วุสิตพฺรหฺมจริโย, ธมฺเมน โส พฺรหฺมวาทํ วเทยฺย ‘‘พฺราหฺมโณ อห’’นฺติ เอตํ วาทํ ธมฺเมน ญาเยน วเทยฺยฯ ยสฺส สกลโลกสนฺนิวาเสปิ กุหิญฺจิ เอการมฺมเณปิ ราคุสฺสโท, โทสุสฺสโท, โมหุสฺสโท, มานุสฺสโท, ทิฏฺฐุสฺสโทติ อิเม อุสฺสทา นตฺถิ, อนวเสสํ ปหีนาติ อตฺโถฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. พฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม สาวตฺถิยนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ สวตฺถสฺส นาม อิสิโน นิวาสฏฺฐาเน มาปิตตฺตา สาวตฺถีติ วุจฺจติ, ยถา กากนฺที, มากนฺทีติฯ เอวํ ตาว อกฺขรจินฺตกาฯ อฏฺฐกถาจริยา ปน ภณนฺติ – ยํกิญฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ สพฺพเมตฺถ อตฺถีติ สาวตฺถิฯ สตฺถสมาโยเค จ กิเมตฺถ ภณฺฑมตฺถีติ ปุจฺฉิเต สพฺพมตฺถีติปิ วจนํ อุปาทาย สาวตฺถีติฯ

‘‘สพฺพทา สพฺพูปกรณํ, สาวตฺถิยํ สโมหิตํ;

ตสฺมา สพฺพมุปาทาย, สาวตฺถีติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.14);

ตสฺสํ สาวตฺถิยํ, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ เชตวเนติ อตฺตโน ปจฺจตฺถิเก ชินาตีติ เชโต, รญฺญา วา ปจฺจตฺถิกชเน ชิเต ชาโตติ เชโต, มงฺคลกมฺยตาย วา ตสฺส เอวํ นามเมว กตนฺติ เชโตฯ วนยตีติ วนํ, อตฺตโน สมฺปตฺติยา สตฺตานํ อตฺตนิ ภตฺติํ กโรติ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ วนุเก อิติ วา วนํ, นานาวิธกุสุมคนฺธสมฺโมทมตฺตโกกิลาทิวิหงฺควิรุตาลาเปหิ มนฺทมารุตจลิตรุกฺขสาขาปลฺลวหตฺเถหิ จ ‘‘เอถ มํ ปริภุญฺชถา’’ติ ปาณิโน ยาจติ วิยาติ อตฺโถฯ เชตสฺส วนํ เชตวนํฯ ตญฺหิ เชเตน กุมาเรน โรปิตํ สํวทฺธิตํ ปริปาลิตํฯ โสว ตสฺส สามี อโหสิ, ตสฺมา เชตวนนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ เชตวเนฯ

อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ มาตาปิตูหิ คหิตนามวเสน สุทตฺโต นาม โส มหาเสฏฺฐิ, สพฺพกามสมิทฺธิตาย ปน วิคตมลมจฺเฉรตาย กรุณาทิคุณสมงฺคิตาย จ นิจฺจกาลํ อนาถานํ ปิณฺฑํ เทติ, ตสฺมา อนาถปิณฺฑิโกติ วุจฺจติฯ อารมนฺติ เอตฺถ ปาณิโน วิเสเสน ปพฺพชิตาติ อาราโม, ปุปฺผผลาทิโสภาย นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาทิปญฺจวิธเสนาสนงฺคสมฺปตฺติยา จ ตโต ตโต อาคมฺม รมนฺติ อภิรมนฺติ อนุกฺกณฺฐิตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ วุตฺตปฺปการาย วา สมฺปตฺติยา ตตฺถ ตตฺถ คเตปิ อตฺตโน อพฺภนฺตรํเยว อาเนตฺวา รเมตีติ อาราโมฯ โส หิ อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา เชตสฺส ราชกุมารสฺส หตฺถโต อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ โกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ เสนาสนานิ การาเปตฺวา อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ วิหารมหํ นิฏฺฐาเปตฺวา เอวํ จตุปญฺญาสหิรญฺญโกฏิปริจฺจาเคน พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาติโต, ตสฺมา ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ

เอตฺถ จ ‘‘เชตวเน’’ติ วจนํ ปุริมสามิปริกิตฺตนํ, ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ ปจฺฉิมสามิปริกิตฺตนํฯ อุภยมฺปิ ทฺวินฺนํ ปริจฺจาควิเสสปริทีปเนน ปุญฺญกามานํ อายติํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนตฺถํฯ

ตตฺถ หิ ทฺวารโกฏฺฐกปาสาทกรณวเสน ภูมิวิกฺกยลทฺธา อฏฺฐารส หิรญฺญโกฏิโย อเนกโกฏิอคฺฆนกา รุกฺขา จ เชตสฺส ปริจฺจาโค, จตุปญฺญาส โกฏิโย อนาถปิณฺฑิกสฺสฯ อิติ เตสํ ปริจฺจาคปริกิตฺตเนน ‘‘เอวํ ปุญฺญกามา ปุญฺญานิ กโรนฺตี’’ติ ทสฺเสนฺโต ธมฺมภณฺฑาคาริโก อญฺเญปิ ปุญฺญกาเม เตสํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเน นิโยเชตีติฯ

ตตฺถ สิยา – ยทิ ตาว ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, ‘‘เชตวเน’’ติ น วตฺตพฺพํฯ อถ เชตวเน วิหรติ, ‘‘สาวตฺถิย’’นฺติ น วตฺตพฺพํฯ น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เอกํ สมยํ วิหริตุนฺติฯ น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, นนุ อโวจุมฺหา ‘‘สมีปตฺเถ เอตํ ภุมฺมวจน’’นฺติฯ ตสฺมา ยทิทํ สาวตฺถิยา สมีเป เชตวนํ, ตตฺถ วิหรนฺโต ‘‘สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน’’ติ วุตฺโตฯ โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ หิสฺส สาวตฺถิวจนํ, ปพฺพชิตานุรูปนิวาสฏฺฐานทสฺสนตฺถํ เสสวจนนฺติฯ

อายสฺมา จ สาริปุตฺโตติอาทีสุ อายสฺมาติ ปิยวจนํฯ จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ รูปสาริยา นาม พฺราหฺมณิยา ปุตฺโตติ สาริปุตฺโตฯ มหาโมคฺคลฺลาโนติ ปูชาวจนํฯ คุณวิเสเสหิ มหนฺโต โมคฺคลฺลาโนติ หิ มหาโมคฺคลฺลาโนฯ เรวโตติ ขทิรวนิกเรวโต, น กงฺขาเรวโตฯ เอกสฺมิญฺหิ ทิวเส ภควา รตฺตสาณิปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณยูโป, ปวาฬธชปริวาริโต วิย สุวณฺณปพฺพโต, นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต วิย ธตรฏฺโฐ หํสราชา, สตฺตรตนสมุชฺชลาย จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวาริโต วิย จกฺกวตฺติ ราชา, มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คคนมชฺเฌ จนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย จตุนฺนํ ปริสานํ มชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต นิสินฺโน โหติฯ ตสฺมิํ สมเย อิเม อคฺคสาวกา มหาสาวกา จ ภควโต ปาเท วนฺทนตฺถาย อุปสงฺกมิํสุฯ

ภิกฺขู อามนฺเตสีติ อตฺตานํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนภิกฺขู เต อาคจฺฉนฺเต ทสฺเสตฺวา อภาสิฯ ภควา หิ เต อายสฺมนฺเต สีลสมาธิปญฺญาทิคุณสมฺปนฺเน ปรเมน อุปสเมน สมนฺนาคเต ปรมาย อากปฺปสมฺปตฺติยา ยุตฺเต อุปสงฺกมนฺเต ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส เตสํ คุณวิเสสปริกิตฺตนตฺถํ ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘เอเต, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา อาคจฺฉนฺติ, เอเต, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ ปสาทวเสน เอตํ อาเมฑิตํ, ปสํสาวเสนาติปิ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ

เอวํ วุตฺเตติ เอวํ ภควตา เต อายสฺมนฺเต ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ วุตฺเตฯ อญฺญตโรติ นามโคตฺเตน อปากโฏ, ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน เอโก ภิกฺขุฯ พฺราหฺมณชาติโกติ พฺราหฺมณกุเล ชาโตฯ โส หิ อุฬารโภคา พฺราหฺมณมหาสาลกุลา ปพฺพชิโตฯ ตสฺส กิร เอวํ อโหสิ ‘‘อิเม โลกิยา อุภโตสุชาติยา พฺราหฺมณสิกฺขานิปฺผตฺติยา จ พฺราหฺมโณ โหติ, น อญฺญถาติ วทนฺติ, ภควา จ เอเต อายสฺมนฺเต พฺราหฺมณาติ วทติ, หนฺทาหํ ภควนฺตํ พฺราหฺมณลกฺขณํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ เอตทตฺถเมว หิ ภควา ตทา เต เถเร ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ อภาสิฯ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณติ หิ ชาติพฺราหฺมณานํ นิพฺพจนํฯ อริยา ปน พาหิตปาปตาย พฺราหฺมณาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘พาหิตปาโปติ พฺราหฺมโณ, สมจริยา สมโณติ วุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. 388)ฯ วกฺขติ จ ‘‘พาหิตฺวา ปาปเก ธมฺเม’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ พฺราหฺมณสทฺทสฺส ปรมตฺถโต สิขาปตฺตมตฺถํ ชานิตฺวาฯ อิมํ อุทานนฺติ อิมํ ปรมตฺถพฺราหฺมณภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิฯ

ตตฺถ พาหิตฺวาติ พหิ กตฺวา, อตฺตโน สนฺตานโต นีหริตฺวา สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน ปชหิตฺวาติ อตฺโถฯ ปาปเก ธมฺเมติ ลามเก ธมฺเม, ทุจฺจริตวเสน ติวิธทุจฺจริตธมฺเม, จิตฺตุปฺปาทวเสน ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาเท, กมฺมปถวเสน ทสากุสลกมฺมปเถ, ปวตฺติเภทวเสน อเนกเภทภินฺเน สพฺเพปิ อกุสลธมฺเมติ อตฺโถฯ เย จรนฺติ สทา สตาติ เย สติเวปุลฺลปฺปตฺตตาย สพฺพกาลํ รูปาทีสุ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ สตตวิหารวเสน สตา สติมนฺโต หุตฺวา จตูหิ อิริยาปเถหิ จรนฺติฯ สติคฺคหเณเนว เจตฺถ สมฺปชญฺญมฺปิ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ขีณสํโยชนาติ จตูหิปิ อริยมคฺเคหิ ทสวิธสฺส สํโยชนสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา ปริกฺขีณสํโยชนาฯ พุทฺธาติ จตุสจฺจสมฺโพเธน พุทฺธาฯ เต จ ปน สาวกพุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา , สมฺมาสมฺพุทฺธาติ ติวิธา, เตสุ อิธ สาวกพุทฺธา อธิปฺเปตาฯ เต เว โลกสฺมิ พฺราหฺมณาติ เต เสฏฺฐตฺเถน พฺราหฺมณสงฺขาเต ธมฺเม อริยาย ชาติยา ชาตา, พฺราหฺมณภูตสฺส วา ภควโต โอรสปุตฺตาติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเก ปรมตฺถโต พฺราหฺมณา นาม, น ชาติโคตฺตมตฺเตหิ, น ชฏาธารณาทิมตฺเตน วาติ อตฺโถฯ

เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ พฺราหฺมณกรา ธมฺมา อรหตฺตํ ปาเปตฺวา กถิตา, นานชฺฌาสยตาย ปน สตฺตานํ เทสนาวิลาเสน อภิลาปนานตฺเตน เทสนานานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. มหากสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ มหามนฺธาตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘ทุรภิภวนียตฺตา ปฏิราชูนํ คหภูตนฺติ ราชคห’’นฺติอาทินา อญฺเญเนตฺถ ปกาเรน วณฺณยนฺติฯ กินฺเตหิ? นามเมตํ ตสฺส นครสฺสฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺญํ ยกฺขปริคฺคหิตํ เตสํ วสนฏฺฐานํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปติ เวฬุวนนฺติ ตสฺส วิหารสฺส นามํฯ ตํ กิร อฏฺฐารสหตฺถุพฺเพเธน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ พุทฺธสฺส ภควโต วสนานุจฺฉวิกาย มหติยา คนฺธกุฏิยา อญฺเญหิ จ ปาสาทกุฏิเลณมณฺฑปจงฺกมทฺวารโกฏฺฐกาทีหิ ปฏิมณฺฑิตํ พหิ เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ นีโลภาสํ มโนรมํ, เตน ‘‘เวฬุวน’’นฺติ วุจฺจติฯ กลนฺทกานญฺเจตฺถ นิวาปํ อทํสุ, ตสฺมา ‘‘กลนฺทกนิวาโป’’ติ วุจฺจติฯ ปุพฺเพ กิร อญฺญตโร ราชา ตํ อุยฺยานํ กีฬนตฺถํ ปวิฏฺโฐ สุรามทมตฺโต ทิวาเสยฺยํ อุปคโต สุปิ, ปริชโนปิสฺส ‘‘สุตฺโต ราชา’’ติ ปุปฺผผลาทีหิ ปโลภิยมาโน อิโต จิโต จ ปกฺกามิฯ อถ สุราคนฺเธน อญฺญตรสฺมา รุกฺขสุสิรา กณฺหสปฺโป นิกฺขมิตฺวา รญฺโญ อภิมุโข อาคจฺฉติฯ ตํ ทิสฺวา รุกฺขเทวตา ‘‘รญฺโญ ชีวิตํ ทสฺสามี’’ติ กลนฺทกเวเสน คนฺตฺวา กณฺณมูเล สทฺทมกาสิฯ ราชา ปฏิพุชฺฌิ, กณฺหสปฺโป นิวตฺโตฯ โส ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมาย กาฬกาย มม ชีวิตํ ทินฺน’’นฺติ กาฬกานํ นิวาปํ ตตฺถ ปฏฺฐเปสิ, อภยโฆสญฺจ โฆสาเปสิฯ ตสฺมา ตโต ปฏฺฐาย ตํ ‘‘กลนฺทกนิวาป’’นฺติ สงฺขํ คตํฯ กลนฺทกาติ หิ กาฬกานํ นามํ, ตสฺมิํ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเปฯ